De verhouding van Ferrier

Hoe of waar raakt een stem je? Wat is dat? Is het timbre, ook wel klankkleur genoemd? Het betreft hier het geluid, daarna komen de woorden die er inhoud aan geven. Ik weet nog dat ik de stem van Kathleen Ferrier voor het eerst hoorde. Zes jaar geleden moet dat zijn geweest op een landweg, hoge eikenbomen. Rond negen uur in de avond kwam ik terug van een vergadering, het was al donker, Radio 4 stond aan. Voordat ik bij een driesprong naar rechts afsloeg klonk haar stem in de auto en vloog ik bijna uit de bocht. Met kippenvel tot aan mijn tenen staarde ik naar het dashboard, zo’n bijzondere stem had ik nog niet eerder gehoord. Door de vervoering en mijn poging om vanuit de berm weer op de weg te komen hoorde ik niet wie het was en wat ze zong. Eenmaal thuis vond ik haar naam, Kathleen Ferrier, alt.

Zo toog ik enkele dagen na het horen van dit bijzondere geluid naar Goosen en Swagerman, de klassieke muziek winkel. Cd’s voorin, instrumenten en bladmuziek achterin. Het was altijd leuk als Ad er was, ondeugend sikkeneurig gaf hij je de mooiste cd’s om naar te luisteren. Na mijn vraag om werk van Ferrier liep hij met zijn immer eigenaardig stijve passen vanachter de toonbank de winkel in, bladerde wat door de bak, ‘die niet, die niet, die niet…die wel…en deze’ en zette het voor me op. Hij adviseerde me nummer 3, 7 en 10 uit de Decca serie. ‘Veel Engelse liederen op de andere cd’s, die vind je vast niet mooi, niet kopen, neem deze maar, ook nog leuk van prijs’. De koptelefoon deed de rest en Ad ging weer door met waar hij mee bezig was, een half uur later rekende ik af. Zo ging het altijd. Bij het wisselen van een cd begon hij te praten over die betreffende uitvoering of over de volgende cd. Kwam er een klant dan moest die maar wachten, net te lang, zodat ik me zenuwachtig begon te voelen en vanuit mijn ooghoeken keek of de betreffende man of vrouw ongeduldig werd. Zelden was dat het geval of werd het geuit, klassieke muziek en keurig publiek gaan heel vaak samen. Ad had bijna altijd gelijk met de keuze die hij voor me maakte, om deze te onderbouwen liet hij me soms als ik tijd had naar andere uitvoeringen luisteren om te illustreren waarom ik die niet moest kopen en die andere juist zo goed was. Hij bediende zo velen, maar mocht hij je niet, dan was het contact van korte duur en vond er een snelle afrekening plaats.

Van cd nummer 3 werd ‘Ombra Mai Fu’ mijn favoriet, de openingsaria uit de opera Serse van Georg Friedrich Händel (1738), een lied over de aanbidding van een bijzonder boom en zijn schaduw, maar dat natuurlijk over de liefde gaat. Van cd nummer 7 ‘Agnus Dei’ van J.S. Bach, het Lam Gods (1748-1749) en van cd nummer 10 ‘Um Mitternacht’ van Mahler uit de Rückert-Lieder (1901), een van de vijf liederen op gedichten van Friedrich Rückert. Mahler noemde het ‘lyriek uit de eerste hand’. (zie linkjes) Kathleen Ferrier raakt in de liederen de liefde, het geloof en het innerlijk met hunkering en geborgenheid aan. Ik luisterde later nog via Youtube naar Engelse liederen maar het kwam en komt nog steeds niet binnen. Ad had het goed ingeschat.

Hoe omschrijf je haar stem? Ik zal het proberen. Het klinkt als de lijzijde van een berg, de ruimte tussen de takken van een hoge boom zónder bladeren, een kamer met antieke glanzende meubelen, je oor op een houten vloer, de entree van een grot, een wolk spreeuwen, een transparant glazen fles zonder etiket gevuld met water, de binnenkant van een bronzen klokbel. Zie het lukt niet, allemaal suggestief, een stem, haar stem valt niet te omschrijven. Het maakt niet uit wat ze zingt, het is haar geluid dat het doet, droog, vol, wijs en ruimtelijk. Je voelt het in je keel, een stem die van diep komt, is gekomen en nog steeds komt. De bijzonderheid van haar van nature perfecte stem wordt toegeschreven aan het feit dat ze lang was, 1,75 m, en letterlijk een grote mond had met een ruime keelholte en resonantieruimte. Deze fysieke beschrijving op Wikipedia is een betere omschrijving dan mijn eerdere symbolische pogingen. Vooral die resonantieruimte maakt het begrijpelijk en invoelbaar. Ze was daarbij prachtig om te zien, had een kristalclear voorkomen, je leest haar stem bij foto’s van haar verschijning. Er is geen bewegend beeld van haar optredens, of misschien is het materiaal verloren gegaan. Ze moet grappig zijn geweest, aards, ze dronk bier, rookte sigaretten en had een uitbundige persoonlijkheid. Ze bleek moeite te hebben met het fysiek uitbeelden van wat ze zong, ze was lang dus haar lichaam zal haar nooit hebben gepast. Als je vroeg lang bent dan probeer je jezelf kleiner te maken en die frictie blijft altijd bij je, daar komen nooit vloeiende bewegingen uit voort. Ze stierf vandaag precies 60 jaar geleden op 41 jarige leeftijd, haar stem is tot op heden aanwezig gebleven.

Veel stemmen blijven onbekend, simpel door het feit dat ze geen kans krijgen bijvoorbeeld door armoede of uit onmogelijkheid. Denk hierbij aan de mooie stem van Maryam Akhondy, een Iraanse zangeres woonachtig in Duitsland, gevlucht in de tijd na de Iraanse revolutie in 1979. Het was voor mannen na de revolutie verboden om naar zingende vrouwen te luisteren waarna vrouwen alleen nog maar mochten zingen tijdens religieuze rituelen, thuis, op het land, met andere vrouwen of alleen. Zeker niet in het openbaar. Hoeveel stemmen blijven zo verborgen? Mooie stemmen zijn een zeldzaamheid, op de radio zijn er een paar, in de muziek een aantal, om je heen nauwelijks. Niet dat ze lelijk zijn maar gewoon. En sommige stemmen zullen nooit hoorbaar zijn omdat je eigen aanwezigheid en die stemmen in de tijd niet samenvallen.

Een stem is natuurlijk meer dan timbre, het is ook tempo, beheersing, het overbrengen van emotie van de woorden en de klank, tezamen de verhouding van een stem. Het is als bij het werk van een specifieke kunstenaar dat altijd raak is, dat is niet uit te leggen, hij of zij wordt ermee geboren en kneedt het daarna ongemerkt tot iets groots, eerst de natuurlijke – en daarna de persoonlijke verdeling van de ingrediënten, tot er een unieke verhouding ontstaat. Zo hoorde ik op die avond voor het eerst de verhouding van Ferrier.